واکنش ها به صفحه بچه پولدارهای تهران: ضدیت با ثروت یا مبارزه با فساد
منتشر شده در هفته نامه صدا
از وضعیتِ عینی تا
احساس محرومیت نسبی
در گذشته عامل اصلی
تضاد و اختلاف‌ها و به دنبال آن شکلگیری اعتراض و جنبشهای اجتماعی، وضعیت عینی
افراد درجامعه شناسایی میشد. براین مبنا وضعیت ناعادلانه، نابرابر و زیان دیده‌ی
یک فرد، شرطی کافی است تا آن فرد در اعتراض مشارکت کند. مثلا درآمد پایین و زندگی
سخت‌تر یک کارگر نسبت به دیگر افراد جامعه کفایت میکند تا او را یک معترض بالفعل
بدانیم. اما آنچه که طی تجربه و مطالعات دهههای اخیر به دست آمده آن است که تنها
اختلاف وضعیت (یا مرتبه یا طبقه) ساختاری بین افراد و گروه‌ها به خودی خود عامل شکل گیری تضاد اجتماعی و اعتراض جمعی نیست. واقعیت این است که در چنین
شرایطی برای آن فرد ادراک و برداشت «ذهنی‌اش» و به علاوه نامشروع دیدن نابرابری و
محرومیت به مراتب مهم‌تر از وضعیت عینی و واقعی اوست. یعنی افراد محروم هنگامی به
دنبال تغییر وضعیت و استیفای حقوقشان می‌روند که وضعیتشان را به مثابه «محرومیت
نسبی» نیز احساس کنند. و احساس محرومیت نسبی هنگامی بااهمیتتر و به عاملی برای
اعتراض جمعی منتهی میشود که به مثابه یک امر «گروهی» تصور و تجربه شود. یعنی فرد
هویت خود را در پیوند با گروهی ببیند که وضعیت آن گروه زیاندیده، محروم یا تحت بیعدالتی
ادراک شود. (١)
از هویت اجتماعی تا
هویت سیاسی شده
بنابراین «هویت
اجتماعی» یعنی جایگاه و نقش فرد در جامعه و احساس تعلق او به گروه که تعیین کننده
«هویت گروهی» است در مشارکت فرد برای اعتراض علیه محرومیت نقش بازی میکند.
محرومیت نسبیِ گروهی زمانی شکل بارزتری میگیرد که درک روشنی بین مرزهای گروه
پایینمرتبه و بالامرتبه در میان افراد شکل بگیرد و نکته مهم‌تر اینکه این مرز از
طرف گروه پایینتر غیرقابل نفوذ و غیرمشروع دانسته شود. این هویتیابی با گروه
پایینمرتبه نیز درادامه باید «سیاسی» شود.(٢) فرایند سیاسی شدن با آگاهی از یک
نارضایتی مشترک آغاز میشود و سپس نارضایتی ترجمه سیاسی پیدا کرده و مساله‌ای به
مساله عمومی تبدیل میشود. در این فرایند هویت جمعی، به هویت سیاسی تبدیل شده و یک
فرد به گروهی برای کنش سیاسی تعلق پیدا میکند. این هویت سیاسی در یک توافق جمعی و
در گفتوگوهای اقناعی شکل میگیرد. در این مرحله جامعه به «مخالف و موافق» تبدیل
شده و نارضایتی از نابرابری، بیعدالتی و محرومیت قاببندی سیاسی خود را می‌یابد.
تا این قاببندی صورت نگیرد نارضایتی‌ها میتواند در سطح غیرسیاسی به راه حل‌هایی
خارج از اعتراضات سیاسی بیانجامد. قاببندی این نارضایتی است که تعیین میکند
نابرابری به یک ستیز اجتماعی میانجامد یا از راههای جنبشهای اجتماعی مسالمتآمیز
به رفع آن اقدام میشود
خلاصه بحث اینکه
وضعیت نابرابر ساختاری به خودی خود عامل تقویت تضاد و شکل گیری اعتراض و جنبش
اجتماعی وعمیق کردن شکاف‌ها نخواهد بود، بلکه احساس تعلق فرد به یک گروه با سه شرط
روشن شدن مرز غیرقابل نفوذ گروه پایین مرتبه/محروم/ستم دیده با
بالامرتبه/منتفع/ظالم، حس نامشروع بودنِ این مرز و درک امکان تغییر این وضعیت، میتواند
او را برای یک ستیز و تقابل با یا کنش جمعی مسالمت آمیز با هدف رفع نابرابری
برانگیخته کند. اما شرط لازم همین احساس محرومیت نسبی گروهی برای تبدیل شدن به
اعتراض سیاسی، یافتنِ «دلایل سیاسی نابرابری» یا «راه حل سیاسی» برای رفع نابرابری
است.
از هویت بچه
پولدارها تا اعتراض با فساد
اما نکته‌ای که در
این پدیده با رجوع به واکنشهای جامعه به این صفحه شاهد هستیم شیوه سیاسیشدن و
قاببندی اعتراض به بیعدالتی است. مرور نظرات کاربران در صفحه «بچه پولدارهای
تهران» و گفتار انتقادیای که به طور وسیع شکل گرفته نشان از قاببندی اعتراضی و راه حل سیاسی دارد که مرکزِ
آن مقابله با فساد اقتصادی و رانتخواری است. در این جا به این نکته امیدوار کننده می
رسیم که اگر به قاببندی سیاسی اعتراض توجه کنیم زمینه رفع نابرابری به شکلی که
تضاد اجتماعی بین دو گروه –در اینجا محروم و بهرهمند- را در جامعه نیافزاید وجود دارد.
در دهههای اخیر
بویژه در جوامع توسعه یافته ما شاهد اعتراضهایی هستیم که محدود به گروههای محروم
نیست بلکه گروههایی که اصولا برمبنای
وضعیت شان تعریف نمی‌شوند و برمبنای عقیده‌ای
هویت می‌یابند در مرکز اعتراضهای سیاسی دیده می‌شوند. در پدیده «بچه پولدارهای
تهران» نیز ما شاهد شکل گیری یک مخالفت بر
مبنای اصول و عقایدی مانند قانونمندی، شفافیت و عدالت هستیم. به همین خاطر است که
نمی‌توانیم معترضان یا منتقدان به «بچه پولدارهای تهران» را محدود به گروهی از
محرومان یا طبقه و قشر اجتماعی خاص کنیم. واقعیت این است که فساد در شکل‌های
مختلف، یک عامل نارضایتی روشن در میان جامعه است. فهم این موضوع میتواند سیاستمداران
بویژه دولت را مجاب کند با استفاده از پشتیبانی نیروهای اجتماعی به مقابله با آن
بپردازد.
پدیده هایی چون
نمایش وسیع زندگیهای لوکس از سویی احساس محرومیت نسبی گروهی را در جامعه افزایش
میدهد و ممکن است به گروهبندیها و ایجاد شکافهایی که پتانسیل تضادها و ستیزهای
اجتماعی را دارند بیانجامد. ولی اگر این بحث و گفت وگو درمیان جامعه آمده و همراه
با راه حل سیاسی متناسب یعنی مبارزه با فساد باشد که خواست گروههای مختلفی از
جامعه است خود به چسبندگی بیشتر جامعه و توافق و بسیج برمبنای یک موضوع کلیدی و به
تبع آن مشارکت سیاسی اجتماعی جامعه منجر خواهد شد. مساله جامعه، فساد است نه ثروت.
اتفاقا مبارزه با فساد یک مشارکت پویا و
پیشبرنده را میسازد ولی مقابله با ثروت و ثروتمند منجر به ستیز و تضاد در میان
جامعه خواهد شد.
پانوشت:
(1) برای مروری بر نظریه احساس محرومیت نسبی رجوع کنید به:
van Zomeren, M., & Iyer, A.
(2009). Introduction to the social and psychological dynamics of collective
action. Journal of Social Issues, 65(4), 645-660.
(2) برای بحث هویت سیاسی رجوع کنید به:
Simon, B., & Klandermans, B. (2001). Politicized collective
identity: A social psychological analysis. American
Psychologist, 56(4), 319-331.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر